فصل اول

بخش اول
منابع هیدروكربوری

در این بخش وضعیت منابع هیدروكربوری و ذخایر اثبات‌شده و قابل برداشت آن‌ها به تفكیك نفت، گاز و زغال‌سنگ ارائه‌شده است. به‌طورکلی منابع هیدروكربوری نفت و گاز را می توان به دو صورت منابع متعارف و غیرمتعارف به شرح زیر تعریف نمود.

1-1 منابع هیدروكربوری غیرمتعارف

منابع هیدروكربوری غیرمتعارف به منابعی اطلاق می‌شود كه با استفاده از روش‌های غیرمعمول در مقایسه با منابع متعارف استخراج و تولید می‌شوند. نفت متعارف به‌عنوان تركیبی از هیدروكربور‌هایی كه در شرایط محیطی طبیعی در فاز مایع قرار دارند تعریف‌شده و گاز متعارف به هیدروكربور‌هایی كه در سازند شنی یا سازند آهكی به‌صورت گاز یافت می‌شود اطلاق می‌گردد.
این منابع غیرمتعارف با استفاده از فن آوری‌های خاص استخراج و تولید می‌شوند. مهم‌ترین ویژگی نفت و گاز غیرمتعارف این است كه استخراج آن‌ها پیش از این با نرخ‌های تجاری مشابه با هیدروكربورهای متعارف، اقتصادی نبود؛ لیكن در سال‌های اخیر با افزایش قیمت نفت متعارف و كاهش هزینه‌های اكتشاف و تولید از این منابع به كمك فن آوری‌های پیشرفته موجب شده كه تولید از منابع غیرمتعارف نفت و گاز به‌ویژه در كشورهای توسعه یافته از نظر اقتصادی توجیه‌پذیر گردد به‌طوریكه در حال حاضر مقدار قابل توجهی از این منابع، نیازهای مصرف انرژی را در این كشورها به خود اختصاص داده است. به‌طور كلی منابع هیدروكربوری غیرمتعارف، منابعی هستند كه فرآیند تبدیل به هیدروکربور را به طور کامل طی نکرده است و به نوعی به بلوغ نرسیده اند. مجموعه سیستم سنگ و سیال آن از تحرك‌پذیری پائینی برخوردار است و ‌تفكیك ثقلی آب و هیدروكربور در مخزن اتفاق نیفتاده و نیز چسبندگی سنگ و هیدروكربور بسیار بالاست. تولید از منابع نفتی غیرمتعارف نسبت به منابع نفتی متعارف معمولاً با راندمان پائین و در برخی از آن‌ها با اثرات نامطلوب زیست‌محیطی صورت می‌گیرد. بر اساس گزارش بازار نفت آژانس بین‌المللی انرژی، منابع نفتی غیرمتعارف شامل موارد زیر می‌باشند:‌
1- نفت های فوق سنگین
2- ماسه های نفتی (بیتومن)
3- شیل نفتی (كروژن)
4- مایعات تولیدی از زغال سنگ
5- مایعات تولیدی از بیومس
6- مایعات حاصل از فرآیند شیمیایی گاز طبیعی
مهم‌ترین منابع هیدروكربورهای غیرمتعارف در خشكی كه توسعه و بهره‌برداری از آن‌ها به‌صورت تجاری در سال‌های اخیر به‌طور چشمگیری انجام شده، منابع بیتومن و شیل‌های نفت و گاز می‌باشند.
در سال‌های اخیر با گسترش فعالیت‌ها برای تولید شیل نفتی و شیل گازی در خشكی و هیدرات‌های گازی در دریا در كشورهای مختلف، كشور ایران نیز در زمینه اكتشاف این ذخایر، فعالیت‌هایی را آغاز كرده است. كارشناسان اكتشاف تخمین می‌زنند كه ذخایر گسترده‌ای از شیل نفتی و شیل‌گازی در شمال و جنوب كشور وجود دارد.
مدیریت اكتشاف شركت ملی نفت در خصوص كشف منابع غیرمتعارف هیدروكربوری در كشور مقدمات لازم را در سه زیر مجموعه شیل نفتی، شیل گازی و هیدرات‌های گازی برنامه ریزی کرده و در دستور كار قرارداده است.
اولین پروژه شیل‌های نفتی در قالی‌كوه در استان لرستان با همكاری انستیتو نفت دانشگاه تهران در دست انجام است و در حال حاضر برای محاسبه نفت‌ استخراجی به دنبال تدوین روش هستند. پروژه دیگری در زمینه شیل‌های گازی در استان لرستان نیز در مرحله پیشنهاد اولیه برای اجرا قرار دارد.
پروژه شناسایی هیدرات‌های گازی در آب‌های ایران هم اكنون با همكاری پژوهشگاه صنعت نفت درحال انجام است. وجود هیدرات گازی در دریای عمان قطعی است و در مرحلة بررسی و برآورد میزان حجم و ذخیره قابل استحصال می‌باشد. مطالعات بررسی‌های انجام شده در مورد تشكیل و پایداری هیدرات گازی در دریای عمان حاكی از آن است كه شرایط تشكیل و پایداری هیدرات گازی در این منطقه وجود دارد. شرایط ترمودینامیكی مناسب برای پایداری هیدرات گازی كه شامل دمای پائین و فشار بالا می‌باشد، در رسوباتی كه عمق آب در آن‌ها بیشتر از 850 متر است فراهم می‌باشد. همچنین گازهای همراه گل‌فشانها، گازهای واصله از آزمایش بهره‌دهی چاه کراتی و همچنین وجود دودكش‌های گازی، حاكی از پتانسیل تولید گاز در منطقه می‌باشد. بررسی‌های انجام گرفته در بستر دریای خزر نیز نشان می‌دهد كه این حوزه نیز دارای پتانسیل اكتشاف گاز از منابع هیدرات گازی می‌باشد.
شایان ذكر است كه با وجود فعالیت‌های فوق، در شرایط فعلی ایران با در اختیار داشتن ذخایر گسترده نفت و گاز متعارف و هم چنین با توجه به هزینه پایین استخراج نفت و گاز متعارف، كشور بیشتر بر روی مطالعات اكتشافی و بررسی روش‌های توسعه هیدروكربورهای متعارف تمركز كرده است. همچنین توسعه منابع نفت غیرمتعارف نیازمند سرمایه‌گذاری گسترده و بالابودن قیمت‌جهانی نفت می‌باشد كه تولید آن صرفه اقتصادی داشته باشد.

2-1 منابع متعارف هیدروكربوری

منابع متعارف هیدروكربوری در كشور جمهوری اسلامی ایران شامل مجموع كل ذخایر هیدروكربوری نفت و گاز قابل استحصال کشف‌شده در ابتدای سال1395، با 40/18 درصد ذخایر نفتی و 59/81 درصد ذخایر گازی، 387/27 میلیارد بشكه معادل نفت خام بوده است. بر اساس آمارنامة شرکت BP، كشور ایران با در اختیار داشتن 9/3 و 19/5 درصد از ذخایر نفت متعارف جهان و خاورمیانه و قرار گرفتن در منطقه‏ای نفت خیز، جایگاه ارزنده‏ای در جهان دارد به‌طوری ‌كه در جایگاه نخست دارنده مجموع منابع هیدروكربوری نفت و گاز متعارف جهان قرار داشته و طبق گزارش BP و مطابق با احتساب روند معمول تولید نفت در سال‌ 2016 میلادی، ضریب ذخایر به تولید ایران برابر با 94/3 سال می‌باشد. مفهوم این ضریب به‌طور ساده آن است که‌ در صورت تداوم روند فعلی تولید و تثبیت حجم ذخایر، پیش‌بینی می‌شود، كشور تا حدود 94 سال آینده نفت خام برای تولید داشته باشد.
ایران با دارا بودن بیش از 156 میلیارد بشکه به‌عنوان سومین دارنده ذخایر نفت خام در گروه اوپك و بر اساس آمار شركت BP، چهارمین دارنده ذخایر نفت جهان پس از ونزوئلا، عربستان سعودی و كانادا می‌باشد.
كل تعداد میادین فعال نفتی در سال 1395، مطابق جدول 1-1، 74 میدان می‏باشد.

كشور جمهوری اسلامی ایران با 32/81 تریلیون مترمكعب ذخایر گازی (بر اساس گزارش شركت ملی نفت ایران)، سهمی معادل 17/58 درصد از كل ذخایر اثبات‌شده گاز جهان را در اختیار دارد. بر پایه گزارش اوپك، ایران با ذخایر 33/72 تریلیون مترمكعب بعد از كشور روسیه دومین و بر اساس آمار شركت BP با ذخایر33/5 (17/96 درصد از ذخایر جهان) در رده اول جهانی قرار دارد و طبق آمارنامة BP كه با احتساب روند تولید در سال 2016 میلادی منتشر شده است، شاخص ذخیره به تولید^[1] گاز برای ایران در حدود 165/5 سال برآورد شده است. جدول1-2، تعداد میادین فعال گازی را در سال 1395 نشان می‌دهد.

1-2-1 منابع موجود نفت خام

شركت‌های تولیدی كشور در بخش بالادستی نفت و گاز به دو بخش عمده مناطق خشكی و مناطق دریایی به شرح زیر تفکیک‌شده‌اند. جدول 1-3 میادین فعال نفتی در مناطق خشكی و دریایی را در شركت‌های تولیدی شركت ملی نفت ایران نشان می‌دهد.

1-1-2-1 منابع نفتی خشكی

شركت ملی مناطق نفتخیز جنوب بزرگترین تولیدكننده نفت ایران می‌باشد. پس از حفر اولین چاه نفتی خاورمیانه در مسجدسلیمان در سال 1287 هجری شمسی تاکنون، این شركت کانون تحول و توسعه فن‌آوری‌های جدید به‌منظور استخراج و تولید نفت و گاز بوده است كه راهبری بیش از50 مخزن هیدروكربوری بزرگ و كوچك را در گستره‌ای افزون بر 400 هزار كیلومتر مربع در استان خوزستان و بخش‌هایی از استان فارس، كهگیلویه و بویراحمد و بوشهر را بر عهده داشته است. بیشتر میادین فعال در حوزه عملیاتی مناطق نفتخیز جنوب، هر كدام دارای 3 گروه مخزن هیدروكربوری هستند كه عبارتند از مخزن آسماری نزدیك به سطح زمین كه از منابع عظیم نفتی برخوردار است،‌ پس‌از آن گروه بنگستان (شامل مخازن ایلام و سروك) با عمقی پایین‌تر و آخرین و عمیق‌ترین لایه، مخزن خامی است كه دارای فشار بسیار بالا می‌باشد که تاکنون به علت عمق زیاد و خصوصیات مخزنی توسعه نیافته است.

شركت ملی مناطق نفتخیز جنوب دارای 5 شركت زیرمجموعة تولیدی به شرح زیر می‌باشند:

شركت توليدي مناطق نفت خيز جنوب:

• شركت بهره‌برداری نفت و گاز كارون كه حوضه سرپرستی تولید نفت­خام از میادین اهواز، آب‌تیمور، منصوری و رامین را در استان خوزستان به عهده دارد. شرکت بهره‌برداری نفت و گاز کارون بزرگترین شرکت تولیدی تابعه شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب با توان تولیدی بیش از یک میلیون بشکه نفت در روز است. این شرکت از شمال به رامین (مسجد سلیمان)،از شمال شرقی به نفت سفید،از شمال غربی به شوش، از جنوب به آبادان و خرمشهر، از جنوب شرقی به شادگان، از جنوب غربی به سوسنگرد و از شرق به شرکت بهره‌برداری نفت و گاز مارون محصور گردیده است.
• شركت بهره‌برداری نفت و گاز مارون با وسعتی بالغ‌بر 1400 كیلومتر مربع است كه حوضه سرپرستی تولید نفت خام از میدان‌های غرب رودخانه جراحی شامل میدان‌های مارون، كوپال و شادگان را در استان خوزستان به عهده دارد. میدان نفتی مارون با ویژگی خاص در عمقی بالغ‌بر 5000 متر و فشاری بیش از 12500 پوند بر اینچ مربع، از دو مخزن نفتی و یك مخزن گازی تشکیل‌شده است.

منطقه جغرافیایی شرکت از شمال به هفتگل و نفت سفید، از شرق و جنوب شرقی به رودخانه جراحی و از غرب و جنوب غربی به منطقه عملیاتی شرکت بهره­برداری نفت و گاز کارون واقع در 30 کیلومتری اهواز محدود می­باشد.

• شركت‌بهره‌برداری نفت و گاز آغاجاری در گستره 25 هزار كیلومتر مربع و پراكندگی در نقاط كوهستانی استان‌های خوزستان، كهگیلویه و بویر احمد و سواحل استان بوشهر،حوضه سرپرستی تولید نفت خام از میدان‌های نفتی آغاجاری، پازنان-1، كرنج، پرنج، رگ‌سفید-1، رامشیر و پارسی و مارون (برخی چاه‌ها) را به عهده دارد.
• شركت بهره‌برداری نفت و گاز گچساران با مساحت عملیاتی به طول 400 كیلومتر و عرض 150 كیلومتردر 4 استان كهگیلویه و بویراحمد،‌ خوزستان،‌ بوشهر و فارس، حوضه سرپرستی تولید نفت خام از میدان‌های نفتی شامل میادین بینك، گچساران، بی‌بی‌حكیمه، نرگسی، چهاربیشه، خویز، گلخاری، منصورآباد، چلینگر، سیاه‌مكان، گرنگان، سولابدر، رودك، زاغه و كیلوركریم را به عهده دارد.

لازم به توضیح است كه شرکت بهره­برداری نفت وگاز گچساران مسئولیت تولید از18 میدان مجموعاً با654 حلقه چاه، 10 واحد بهره­برداری، 3 کارخانه نمکزدایی، 11 ایستگاه تقویت فشار و تزریق گاز، 3 مجتمع بزرگ گاز و گاز مایع شامل کارخانه گاز و گازمایع900 پازنان2 و پالایشگاه­های گاز و گاز مایع1200 گچساران و 1300 بی بی حکیمه، سیستم تولید و تزریق گاز پازنان/گچساران، سیستم گاز آغار و دالان و حدود 6247 کیلومتر خط لوله 4 تا 42 اینچ را برعهده دارد.

شركت بهره‌برداری نفت و گاز مسجدسلیمان با گستره عملیاتی 27000 كیلومتر مربع در شمال استان خوزستان،‌ تولید نفت خام از میدان‌های مسجدسلیمان، لالی، نفت‌سفید، هفتگل، لب‌سفید، قلعه‌نار، زیلایی، پرسیاه، كارون، كبود، پلنگان و بالارود را به عهده دارد. این شركت با الحاق چهار ناحیه نفتی لب سفید، قلعه نار، هفتگل و نفت سفید، در حال حاضر دارای9 واحد بهره­برداری، 4 ایستگاه تقویت و تزریق گاز است.

شركت نفت مناطق مركزي ايران:

فعالیت عملیاتی این شركت در گستره 75 درصدی كشور می‌باشد و در حال حاضر در 11 استان كشور دارای تاسیسات نفت و گاز است. این شركت كه سهم عمده‌ای در تولید گاز كشور دارد و درمجموعه‌ای شامل سه شركت با 4 منطقه عملیاتی در استان‌های فارس، بوشهر، هرمزگان، كرمانشاه، لرستان، خراسان، كهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، خوزستان،‌ قم و ایلام به شرح زیر فعالیت دارد:

• شركت بهره‌برداری نفت و گاز زاگرس جنوبی در پنج استان فارس، بوشهر، هرمزگان، كهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال بختیاری فعالیت دارد. این شرکت دارای 2 میدان نفتی فعال (سعادت و سروستان) می­باشد. همچنین میادین نفتی خشت، كوه‌‌مند، بوشگان، كوه‌كاكی، ریگ، شوروم، دودروم (رشد)، عسلویه شرقی، خیام (لایه نفتی) و دلاوران جزء میادین توسعه نیافته این شركت قرار دارند.
• شركت بهره‌برداری نفت و گاز شرق كه عملیات تولید میادین گازی خانگیران و گنبدلی را در استان خراسان رضوی تحت سرپرستی دارد و در حال حاضر فاقد میدان نفتی است.
• شركت بهره‌برداری نفت و گاز ‌غرب با تمركزحوزه فعالیت در استان‌های كرمانشاه، ایلام، لرستان، قم و بخش‌های شمالی استان خوزستان، عملیات اكثر میادین نفتی فعال تولیدی شركت نفت مناطق مركزی را در غرب كشور نظیر میدان‌های چشمه‌خوش، دهلران، پایدار غرب، پایدار شرق، دانان، دالپری، نفت‌شهر،‌ سومار (تولید زودهنگام) و دو میدان سركان و ماله‌كوه را سرپرستی می­‌نماید.

 

• شركت بهره برداري نفت و گاز اروندان:

گستره فعالیت شرکت، محدوده جغرافیایی غرب استان خوزستان تا مرز عراق را در برمی‌گیرد. حوضه‌های نفتی تحت مدیریت این شركت شامل میادین فعال نفتی دارخوین، جفیر و یادآوران (تولید زودهنگام)، یاران شمالی (تولید زودهنگام)،آزادگان جنوبی (تولید زودهنگام) و میادین در دست توسعه و یا در برنامه توسعه آزادگان شمالی، یاران جنوبی، سوسنگرد، بندكرخه، اروند و سهراب می‌باشد.

2-1-2-1 منابع نفتی دریایي

شركت نفت فلات قاره ايران:

در سال 1395 بهره‌برداری و توسعه میدان‌های نفتی و گازی را در شش منطقه عملیاتی در گستره‌ای به طول 1200 كیلومتر در خلیج ‌فارس و همچنین دریای عمان به‌ عرض متغیر 27 تا 120 كیلومتر به عهده داشته است. این شرکت از بزرگترین شرکت­های تولیدکننده نفت دریایی جهان است كه از ادغام پنج شرکت منحل ‌شده نفت ایران و ایتالیا (سیریپ)؛ نفت ایران و پان آمریکن (ایپاک)؛ نفت لاوان (لاپکو)؛ نفت بین‌المللی دریایی ایران (ایمینوکو) وشرکت نفت سوفیران تشکیل شد.

مناطق عملیاتی شرکت نفت فلات قاره ایران عبارتند از:

• منطقه عملیاتی بهرگان شامل میادین توسعه یافته نوروز، سروش، هندیجان و بهرگانسر و میدان‌توسعه نیافته ماهشهر می باشد. بخش خشکی این منطقه واقع در میانه راه ارتباطی دو شهرستان دیلم و گناوه از استان بوشهر می­باشد. بخش خشکی وظیفه تدارکات و پشتیبانی از سکوهای تابعه را عهده­دار است. سکوی نفتی سروش از به‌روزترین سکوهای شركت فلات قاره می­باشد. در میدان نوروز نیز نفت تولیدی از طریق خط لوله 22 اینچ به میدان سروش منتقل و پس از فرآورش نهایی، به پایانه صادراتی و شناور سورنا(F.S.U) منتقل، ذخیره و صادر می‌گردید، اما از سال1394 این شناور پس از فعالیت 14 ساله، جای خود را به پایانه شناور خلیج‌فارس داد.
• منطقه عملیاتی خارگ شامل میادین توسعه‌یافته ابوذر، درود و فروزان و میادین توسعه‌نیافته آرش و اسفندیار می­باشد. نفت میدان ابوذر بوسیله خط لوله 24 اینچ زیر دریا به جزیره خارگ جهت فرآورش و ذخیره‌سازی ارسال می‌شود. میدان فروزان دارای 53 حلقه چاه بوده و با میدان مرجان عربستان سعودی مشترک می­باشد. نفت این میدان بوسیله خط لوله 20 اینچ زیر دریا به تأسیسات خشکی جهت فرآورش و ذخیره‌سازی ارسال می‌شود.
• منطقه عملیاتی لاوان: میادین نفتی منطقه لاوان شامل سلمان، رسالت، رشادت و بلال و میدان‌های نفتی/گازی توسعه نیافته آلفا، گلشن و فردوسی می­باشد.
• منطقه عملیاتی سیری با اکتشاف نفت در خلیج‌فارس و فعال شدن شرکت نفتی سوفیران در این جزیره، نخستین بار استخراج نفت در این منطقه نفتی در سال 1355 آغاز شد. میادین توسعه یافته این منطقه شامل الوند، سیوند، دنا، نصرت و میدان نفتی توسعه ‌نیافته فرزام می­باشد.
• منطقه‏عملیاتی قشم: جزیره قشم برای توسعه میدان هنگام انتخاب و احداث تأسیسات فرآورش برای تولید80 هزار بشکه نفت آغاز شد و دارای میدان‌های‏نفتی هنگام و مبارك و میادین توسعه نیافته هرمز A، B، C، D، توسن، تفتان و بینالود در این منطقه قرار دارند.
• منطقه عملیاتی كیش كه در حال حاضر فاقد میادین نفتی است.

• شركت نفت و گاز پارس

شركت نفت و گاز پارس لایه‌ نفتی پارس جنوبی كه شامل چهار لایه₁A، ₂A، B و C در نواحی مشترك و غیرمشترك می‌باشد که در دست توسعه قرار دارد.

2-2-1 منابع موجود گاز

1-2-2-1 منابع گازی خشكی

جدول1-4 میادین فعال‏تولیدی در خشكی و دریا را به تفکیک شركت‌های تابعه شركت ملی نفت ایران نشان می‌دهد.

مطابق با جدول 1-4، میادین گازی فعال و غیرفعال مناطق خشكی به‌تفكیك شركت‌ها به‌صورت زیر می‌باشد:
شركت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب: گاز تولیدی این منطقه از طریق گازهای همراه میادین نفتی و گاز تولیدی سازندهای گازی در این منطقه، شامل سازندهای گازی ژوراسیك مسجدسلیمان، لب سفید، مارون خامی ، بنگستان و زیلایی تأمین می‌شود.
شركت نفت مناطق مركزی: میادین عمده مستقل گازی فعال و غیرفعال در خشكی به شرح زیر در شركت‌های تابعه این شركت قرار دارند:
– شركت بهره‌برداری نفت و گاز زاگرس جنوبی با میادین گازی فعال در حال تولید آغار و دالان، نار و كنگان، تابناك، شانول، وراوی، سرخون، هما و میادین توسعه نیافته دی، سپیدزاخور، گردان، گشویی جنوبی و میادین در برنامه توسعه سفیدباغون، هالگان، نمك غربی، نمك كنگان، مختار، عسلویه غربی، زیره، خیام (لایه گازی)،‌ سفید و مدار.
– شركت بهره‌برداری نفت و گاز غرب با میدان فعال گازی در حال تولید تنگ بیجار (دارای طرح توسعه فاز دوم تنگ بیجار) و میدان بزرگ گازی در برنامه توسعه كبیركوه و راوندی.
– شركت بهره‌برداری نفت و گاز شرق با میادین گازی فعال در حال تولید خانگیران وگنبدلی و میدان توسعه نیافته توس.
شركت نفت فلات‌قاره ایران: با میدان فعال گورزین (قشم)‌ و میدان توسعه نیافته سلخ

2-2-2-1 منابع گازی دریایی

عملیات میادین فعال درحال ‌توسعه دریایی درسال 1395 تحت مسئولیت دو شركت‏به‌شرح زیر هستند:
شركت نفت و گاز پارس: مسئولیت‌ توسعه‌ كلیه‌ فازهای‌ میدان‌ گازی‌ پارس‌ جنوبی‌ و توسعه‌ میدان‌ گازی‌ پارس‌ شمالی را در آب های خلیج‌فارس با این شرکت می باشد. میدان پارس جنوبی از بزرگ‌ترین میدان‌های گازی مستقل دنیا است كه ذخیره گاز آن 14 تریلیون مترمکعب گاز به همراه 18 میلیارد بشكه میعانات گازی است كه حدود 7/5 درصد، از كل گاز دنیا و نزدیك به نیمی از ذخایر گاز كشور را شامل می‌شود و مساحت آن 9700 كیلومتر مربع است. 3700 كیلومتر مربع آن در آب‌های ایران و 6000 كیلومتر مربع در آب‌های سرزمینی قطر قرار دارد. توسعه میدان گازی پارس جنوبی به‌منظورتأمین تقاضای رو به رشد گاز طبیعی، تزریق به میادین نفتی، تولید ال ان جی و همچنین صادرات گاز و میعانات گازی به‌عنوان خوراك واحدهای پتروشیمی صورت می‌پذیرد. بدین‌ترتیب بنادر عسلویه و تنبک در 270 و 220 كیلومتری جنوب شرقی بوشهر به‌عنوان منطقه ساحلی برای ایجاد تأسیسات خشكی و توسعه این میدان انتخاب شده‌اند. درسال 1394 فازهای 16،15، 17، 18، 19 و در سال ۱۳۹۵ فازهای 20 و 21 در مدار تولید قرار گرفته اند.
شركت نفت فلات قاره ایران: مسئولیت تولید گاز از سازند گازی سلمان، میدان گازی لاوان و سرخون و همچنین میادین گازی در دست و یا در برنامه توسعه كیش، فرزاد الف، فرزاد ب (بلوك فارسی)، آرش، فارور الف و ب و سازندهای گازی میادین سلمان، بهرگانسر، بلال، رشادت، اسفند، فروز ب، فروز آ، تندر و ایران دهر را عهده‌دار است.

3-1 اكتشاف و حفاری نفت و گاز

1-3-1 فعالیت‌های اكتشافی

مهم‌ترین هدف مدیریت اكتشاف شركت ملی نفت ایران، كشف میادین نفت و گاز جدید به خصوص در نقاط مرزی برای جایگزینی بخشی از نفت و گاز تولیدی است. در این ارتباط برای ارزیابی وجود پتانسیل‌های هیدروكربوری در نواحی خشكی و دریا، تاكنون اطلاعات اكتشافی بخش عظیمی از این نواحی گردآوری، بررسی و ارزیابی شده است. فعالیت‌های اكتشافی انجام شده كل شركت ملی نفت ایران در طی دوره 95-1385 در جدول1-5 نشان داده‌شده است.

شایان ذكر است كه یكی از شاخص‌های مهم فعالیت‌های اكتشافی ضریب موفقیت می‌باشد، بدین معنی كه فعالیت‌های اكتشاف همیشه با ریسك همراه است؛ لذا بر طبق تعریف، نسبت چاه‌هایی كه به مرحله کشف نفت و گاز اقتصادی می‌رسند به كل تعداد چاه‌های حفر شده به‌عنوان ضریب موفقیت نام برده می‌شود. برطبق گزارش مدیریت اكتشاف شركت ملی نفت ایران، كشورمان در سال‌های اخیر به یكی از موفق‌ترین كشورها در حوزه اكتشاف تبدیل شده است. علی‌رغم اینكه هر چه از عمر اكتشاف می‌گذرد دامنه اكتشافات كشور كوچكتر می‌شود و در نتیجه ضریب موفقیت باید كاهش یابد، لیكن به علت پتانسیل خوب و زیادی كه در كشور وجود دارد همچنان ضریب موفقیت طی سال‌ها بالا بوده است به گونه‌ای كه ضریب موفقیت اکتشاف نفت و گاز كه در دنیا در حدود۳۰ درصد است، در ایران بیش از ۶۰ درصد می‌باشد.

2-3-1 فعالیت‌های حفاری

در فرآیند فعالیت‌های بالادستی نفت و گاز و اجرای طرح‌های توسعه یا نگهداشت تولید، عملیات حفاری اساسی‌ترین فعالیت می‌باشد و از اهمیت زیادی برخوردار است، به‌طوری كه فعالیت حفاری در همه زمینه‌های اكتشاف و تولید در حفظ و افزایش سطح تولید نقش به سزایی دارد. در حال حاضر چندین شركت در طرح‌های حفاری شركت ملی نفت ایران فعالیت دارند كه مهم‌ترین آن‌ها شركت ملی حفاری ایران است که بیشترین تعداد كل حفاری را در بین شركت‌های حفار دارا می باشد. شركت‌های حفاری شمال، انرژی گستر پارس، توسعه حفاری تدبیر، گلوبال پتروتك كیش، حفاری مپنا، حفاری دانا، نفتكاو، تاسیسات دریایی نیز از دیگر شركت های فعال در بخش حفاری می باشد.
شركت ملی حفاری ایران یکی از شرکت‌های تابعه شرکت ملی نفت ایران می‌باشد و بر اساس اساس‌نامه مربوط اجرای عملیات حفاری به‌منظور اکتشاف، تولید و بهره‌برداری از مخازن نفت و گاز و نیز تعمیر و ترمیم آن‌ها، ایجاد چاه‌های تزریقی و انجام کلیه خدمات فنی وابسته اعم از قلمرو داخلی و فلات قاره را بر عهده دارد. این شركت با در اختیار داشتن امكانات پیشرفته، عملیات حفاری چاه‌های نفت و گاز و خدمات فنی و مهندسی مربوطه را انجام می‌دهد. این شركت با در اختیار داشتن 70 دستگاه حفاری خشكی و دریایی در اقصی نقاط ایران در سخت‌ترین شرایط آب و هوایی و مناطق صعب‌العبور و كوهستانی عملیات حفاری چاه‌های نفت و گاز را به انجام می‌رساند.
شركت ملی حفاری ایران علاوه بر عملیات حفاری، عملیات خدمات فنی و مهندسی شامل نمودار‌گیری، چاه‌پیمایی، نمودارگیری از سیال حفاری، لوله‌های مغزی سیار، اسیدكاری ویژه و گسترده، تزریق‌پذیری، حفاری با هوا، لوله‌گذاری چاه، حفاری فروتعادلی، نصب آویژه و آزمایش، بهره‌دهی چاه را با دستگاه‌های حفاری ملكی و استیجاری خود به شركت‌هایی همچون شركت ملی مناطق نفتخیز جنوب، شركت نفت مناطق مركزی، مدیریت اكتشاف شركت ملی نفت ایران، شركت مهندسی و توسعه نفت، شركت نفت فلات قاره ایران،‌ پروژه‌های پارس جنوبی و تمامی شركت‌های بخش خصوصی ارائه می‌كند.
شركت حفاری شمال از دیگر شركت‌های فعال در عرصه حفاری كشور است و تنها شركت خصوصی حفاری بین‌المللی است كه در خاورمیانه و كشورهای عضو اوپك مسلط به حفاری در آب‌های عمیق بالای 700 متر است. این شركت در سال 1395 با 9 دستگاه حفاری شامل 7 دكل خشكی و 2 دكل دریایی در صنعت نفت ایران فعال بوده است و علاوه برفعالیت‌های حفاری، خدمات فنی/مهندسی در چاه‌های تعمیری، تكمیلی، توسعه‌ای و اكتشافی نفت و گاز را نظیر سیمان كاری، اسیدكاری، سرویس ذخیره‌سازی مواد شیمیایی و سیمان، تعمیر و نصب تاسیسات سرچاهی، نمودارگیری از گل حفاری و … انجام داده است. دستگاه‌های حفاری این شركت در سال 1395 شامل دستگاه حفاری فوق سنگین سحر یك در آب‌های خلیج‌فارس در طرح توسعه میدان گازی پارس جنوبی و دستگاه سحر دو كه مشابه دستگاه سحر یك با فناوری پیشرفته است، در اختیار پروژه‌های شركت پتروپارس قرارگرفته و در فاز 19 توسعه میدان پارس جنوبی استفاده شده است.
این شركت با دستگاه ایران خزر در فعالیت‌های برون‌مرزی نیز فعالیت دارد. در سال‌های اخیر این دستگاه با شركت انگلیسی – اماراتی فعالیت حفاری را با وجود رقبای خارجی نظیر شركت‌های روسی و چینی برای كشور تركمنستان دنبال كرده است. جدول1-6 آمار مربوط به فعالیت‌های كل حفاری توسعه ای شركت‌ملی‌نفت‌ایران را در دوره زمانی 95-1385 نشان می‌دهد.

جدول فوق نشان می­دهد كه در سال 1395 میزان متراژ حفاری 22/9 درصد كاهش داشته است و تعداد چاه‌های حفاری/تعمیر/تكمیل شده 44/3 درصد افزایش داشته است. تعداد دكل‌های به‌كارگرفته شده در سال 1395 نیز نسبت به سال قبل 34/6 درصد افزایش است.

4-1 ذخایر نفت و گاز

در سال 1395 فعالیت‌های اكتشافی كه توسط مدیریت اكتشاف شركت ملی نفت ایران انجام شده، منجر به شناسایی ذخایر گازی همراه با میعانات گازی قابل توجهی شده كه بر اساس آن درنهایت میزان كل تولید انباشتی و میزان قابل استحصال باقی‌مانده هیدروكربورهای مایع و گاز طبیعی تا انتهای سال 1395 به ترتیب در جداول1-7 و1-8 و نمودارهای 1-1 و 1-2 نشان داده‌شده است.
همانطور كه ملاحظه می‌شود، تا پایان سال 95، میزان كل ذخایر هیدروكربوری مایع كشور معادل 155/63 میلیارد بشكه می باشد كه 71 درصد آن در خشكی و 29 درصد در دریا قرار دارد. همچنین میزان ذخایر گازی كشور تا پایان سال 1395 معادل 32/81 تریلیون مترمكعب بوده كه از این مقدار حدود 39 درصد در مناطق خشكی و 61 درصد آن در مناطق دریایی است.

به‌طوركلی مجموع كل ذخایر هیدروكربوری نفت و گاز کشف‌شده قابل استحصال همراه با تولید انباشتی از آن‌ها در ابتدای سال 1395 در نمودار 1-3 نشان داده‌شده است.

5-1 ذخایر زغال‌سنگ

ایران دارای منابع قابل توجه زغال‌سنگ از دو نوع كك‌شو و حرارتی است. عمده‌ترین ذخایر زغال‌سنگ كشور در نواحی شرق، جنوب و مركز كشور در مناطق طبس، كرمان، البرز مركزی، البرز شرقی و البرز غربی واقع شده‌اند. بیشترین ذخایر زغال‌سنگ در طبس واقع شده و رتبه بعدی ذخایر متعلق به كرمان، البرز شرقی (شاهرود)، البرز غربی (سنگرود) و البرز مركزی (زیرآب) است. بر اساس اطلاعات به دست آمده از گزارش شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران، سازمان توسعه و نوسازی معادن صنایع ایران (ایمیدرو) و وزارت صنعت، معدن و تجارت، در سال ۱۳۹۵ به شرح جدول زیر است.

که در این میان استان خراسان جنوبی با حدود 75/4% بیشترین سهم تولید زغال سنگ را دارا است. همچنین میزان تولید کنسانتره زغال سنگ در سال 1395 در مجموع 605/382 هزارتن است که از این میزان 103/861 هزارتن توسط بخش دولتی و در البرز مرکزی و 501/521 هزار تن توسط بخش خصوصی و در طبس تولید شده است.

6-1 وضعیت جهانی

1-6-1 منابع متعارف هیدروكربوری

1-1-6-1 منابع نفتی

جدول 1-10 وضعیت ذخایر نفت‌خام و سهم آن را در مناطق مختلف جهان نشان می‌دهد.

وضعیت ذخایر كشورهای خاورمیانه نیز در سال 2016 نیز به شرح جدول 1-11 می­باشد.

همان‌طور كه در جداول 1-10 و 1-11 ملاحظه می‏شود، ذخایر نفت‏خام جهان در سال 2016 حدود 0/9 درصد نسبت به سال 2015 افزایش داشته است و در این سال ذخایر كشورهای خاورمیانه بدون در نظر گرفتن شل­های نفتی كانادا حدود 47/7 درصد ذخایر نفت‏ خام جهان است. درسال 2016 ذخایر نفت كشور جمهوری اسلامی ایران در آمار شركت BP، 158/4 میلیارد بشكه معادل 9/5 درصد كل ذخایر نفتی جهان و 19/5 درصد كل ذخایر نفتی خاورمیانه برآورد شده است كه نسبت به ذخایر سال 2015 (157/8 میلیارد بشكه) افزایش داشته است.

عمر مخازن در سال 2016 با در دست داشتن ذخایر و میزان تولید متوسط نفت‏خام در سال مذكور در نقاط مختلف جهان به شرح جدول 1-12 محاسبه شده است.

همان‌طور كه در جدول 1-12 ملاحظه می‏شود با روند تولید سال 2016 ضریب ذخیره به تولید عربستان سعودی و ایران به‌ترتیب حدود 59/1 و 94/34 است.

2-1-6-1 منابع گازی

جزییات ذخایر گازی مناطق مختلف جهان به شرح جدول 1-13 است.

میزان ذخایر گاز جهانی در سال 2016 نسبت به 2015، معادل 0/62 درصد افزایش داشته است. براساس جدول فوق خاورمیانه بیشترین ذخایر گاز را در خود جای داده است كه بالاترین آن در این منطقه مربوط به ایران است و پس از آن اروپا و اوراسیا قرار دارند. كمترین ذخایر اثبات شده گاز نیز متعلق به منطقة آمریكای مركزی و جنوبی می‌باشد.

ذخایر كشورهای عمده دارای گاز و سهم آنها از كل ذخایر جهان در جدول 1-14 نشان داده شده است.

چنان‌كه از جداول 1-13 و 1-14 مشهود است، ایران با ذخایر اثبات شده 33/5 تریلیون متر مكعب و روسیه و قطر با ذخایر 32/27 و 24/30 تریلیون متر مكعب بیشترین ذخایر اثبات شده را دارا هستند.

ضریب ذخیره به تولید یكی از شاخص‌های مهم در صنعت گازطبیعی می‏باشد كه عمر ذخایر را با توجه به روند تولید جاری نشان می­دهد. این ضریب برای مناطق مختلف به شرح جدول 1-15 است.

همان‌طور كه در جدول 1-15 ملاحظه می‏گردد با توجه به تولید گاز در سال 2016 ضریب ذخیره به تولید جهان رقمی ‏در حدود 52/53 سال است.

3-1-6-1 منابع زغال سنگ

سهم مناطق مختلف جهان از ذخایر زغال‏سنگ در جدول 1-16 آمده است.

همان‌طور كه در جدول 1-16 ملاحظه می‏شود، آمار میزان ذخایر زغال‌سنگ در سال 2016 نسبت به سال 2015 افزایش داشته و از 891/5 میلیاردتن به 1139/3 میلیاردتن رسیده است. این امر نشان می‌دهد كه نرخ اكتشافات جدید از میزان برداشت ذخایر جهت مصرف افزایش یافته است. در این میان از نظر میزان ذخایر كشورهای آسیا و اقیانوسیه با سهم 46/5 درصد در رتبه نخست و اروپا و اوراسیا و سپس آمریكای شمالی در رتبه‌های بعدی قرار دارند. سهم كشورهای آفریقایی و خاورمیانه (1/3 درصد) در این بخش بسیار كم بوده و كشورهای آمریكای مركزی و جنوبی نیز كمترین سهم (1/2درصد) را در جهان به خود اختصاص داده‌اند.