بخش هفتم
ذخیره سازی

به‌طور كلی عملیات ذخیره سازی یكی از فرآیندهای مهم سیستم انرژی جهت حفظ یكپارچگی و جلوگیری از ایجاد نوسانات و یا تاخیر در زنجیره عرضه‌ انرژی محسوب می گردد. در این بخش مخازن ذخیره نفت خام، مخازن ذخیره فرآورده های نفتی در پالایشگاه ها و انبارهای تداركاتی سیستم توزیع ارائه‌ شده است.

1-7 مخازن ذخیره نفت خام عملیاتی/صادراتی

در شركت ملی مناطق نفت خیز جنوب، برای تثبیت شرایط عملیاتی تولید و جلوگیری از نوسانات رسید و ارسال، ‌مخازن ذخیره‌سازی در واحدهای بهره‌برداری و همچنین در محل تلمبه‌خانه‌های انتقال نفت خام به پایانه‌های صادراتی بخصوص در تاسیسات میادین بزرگ نفتی نصب‌شده و یا در دست احداث می‌باشند.
در شركت نفت فلات قاره ایران، نفت خام تولیدی از سكوهای دریایی مناطق مختلف خارگ، سیری، لاوان، كیش، قشم و بهرگان با خطوط زیردریایی به مخازن ذخیره در جزایر مذكور و در بهرگان نیز به پایانه شناور خلیج‌فارس هدایت می‌شود.
در شركت نفت مناطق مركزی ایران كه میادین نفتی و گازی آن در گستره جغرافیایی سرزمین ایران پراكنده‌اند، وجود مخازن ذخیره برای پوشش زمان تعمیرات و تداوم عملیات رسید و ارسال در هر منطقه از اهمیت بسزایی برخوردار است به این ترتیب هر منطقه به مخازن ذخیره كافی مجهز شده است.
پایانه های صادراتی خارگ-عسلویه-ماهشهر در جنوب و پایانه وارداتی نكا در شمال كشور، مجهز به اسكله ها برای پهلوگیری كشتی‌های نفت كش جهت صادرات و واردات نفت خام (سوآپ نفت خام به دلیل ایفای نقش محوری در انتقال و ترانزیت نفت خام کشورهای آسیای میانه به سایر کشورهای جهان در نكا) و یا فرآورده-های نفتی (صادرات فرآورده‌های نفتی از پایانه‌های نكا و ماهشهر) و صادرات مایعات و میعانات گازی (از عسلویه و ماهشهر) و سایر تسهیلات متداول مربوط به عملیات پذیرش کشتی‌ها، مخازن ذخیره و تاسیسات بارگیری و تخلیه می‌باشند. علاوه بر آن در نقاطی كه ساخت اسكله و یا استفاده از اسكله های موجود امكان-پذیر نبوده از گوی های شناور جهت پهلوگیری، بارگیری و تخلیه مواد نفتی بهره برداری شده است. در منطقه عملیاتی ماهشهر از شركت پایانه های نفتی ایران، ذخیره سازی فرآورده های نفتی پالایشگاه آبادان و نیز واردات و صادرات فرآورده های مختلف صورت می گیرد.
در سال 1395 شركت پایانه‌های نفتی ایران در خارگ همچنان با انجام عملیات دریافت، ذخیره‌سازی، امتزاج، اندازه‌گیری و سنجش كیفی و كمی، بارگیری نفت خام و تخلیه فرآورده‌های نفتی ازجمله نفت‌كوره و نفت‌گاز را انجام ‌داده است. همچنین مشابه با سال 1394 در سال 1395 نیز عملیات سوآپ نفت خام پایانه نكا از كشورهای همسایه شمالی متوقف بوده است. لازم به ذكر است كه شركت پایانه‌های نفتی ایران عملیات پهلودهی و جداسازی كشتی‌های نفتكش را در پایانه‌های خارگ و نكا بر عهده دارد و از این طریق بیش از 90 درصد صادرات نفت خام ایران را از پایانه‌های نفتی خارگ انجام می‌دهد.
در منطقه عسلویه از شركت پایانه های نفتی ایران، انتقال میعانات گازی به کشتی‌ها به‌وسیله گوی های شناور (SPM / SBM) صورت می پذیرد. شركت پایانه های نفتی ایران مطالعات مفهومی و مقدماتی طرح استراتژیك احداث پایانه های نفت و گاز در غرب شهرستان جاسك را به‌عنوان یكی از مهم‌ترین پروژه های ملی در سال 1394 در دست بررسی و اقدام قرارداده است. جدول 7-1 وضعیت مخازن ذخیره سازی را در سال‌های 1386 تا 1395 در پایانه های صادراتی كشور نشان می دهد.

1-1-7 ذخیره نفت خام خوراك پالایشگاه‌ها

در جدول 7-2 ظرفیت كل ذخایر نفت خام و میعانات گازی خوراك پالایشگاه‌ها و مقدار ذخیره سازی آن‌ها در پایان سال‌های 95-1386 ارائه‌شده است.

همانطور كه ملاحظه می گردد میزان ذخایر نفت خام و میعانات گازی در پایان سال 1395 در پالایشگاه های كشور نسبت به سال قبل به ترتیب کاهش و افزایش داشته است.

2-1-7 ذخیره فرآورده‏های نفتی

1-2-1-7 ذخیره فرآورده‏‌ها در پالایشگاه‌های كشور

جدول 7-3. ظرفیت ذخایر فرآورده های اصلی و سوخت جت و مقدار ذخیره سازی آن‌ها در انبارهای پالایشگاه‌های كشور در پایان سال‌های 95-1386 را نشان می‌دهد.

2-2-1-7 انبارهای تداركاتی فرآورده‏های نفتی در سراسر كشور

در كنار هر پالایشگاه انبار تداركاتی لازم جهت دریافت فرآورده‏های نفتی نهایی آن پالایشگاه وجود دارد. انبارهای نفت تداركاتی به تاسیسات دریافت فرآورده‌ها، بارگیری، تخلیه و ارسال فرآورده‏ها با وسایل مختلف حمل نظیر خطوط لوله سراسری، نفتكش‏های جاده پیما و در برخی موارد، به وسایل ریلی و حمل دریایی نیز مجهز می‏باشند. انبارهای تداركاتی جنب پالایشگاه‌ها علاوه بر تغذیة انبارهای بزرگ تداركاتی سایر استان‌ها، فرآورده‏های موردنیاز انبارهای سایر شهرستان‌ها را در اقصی نقاط كشور با روش‌های مختلف حمل، تأمین می‏نمایند. جدول 7-4 ذخایر پنج فرآوردة اصلی را در مخازن ذخیره انبارهای شركت ملی پخش در پایان سال‌های 95-1386 در مقایسه با ظرفیت كل مخازن ذخیره انبارها نشان می دهد.

 

در جدول 7-5 ظرفیت كل مخازن انبارهای تداركاتی فرآورده ها در كشور در پایان سال 1395 به تفكیك استان ها ارائه‌شده است.

2-7 ذخیره سازی گاز طبیعی

عملیات تولید،‌ پالایش و انتقال و توزیع گاز یك عملیات بهم پیوسته می‌باشد. همین فرآیند موجب می‌شود كه اگر هر یك از بخش‌های یاد شده دچار اختلال شود، در تولید مستمر گاز اثرگذار باشد. از طرفی شرایط اقلیمی كشور، نوسانات فصلی مصرف گاز را موجب می‌شود كه با توجه به ظرفیت تولید و انتقال ثابت، پوشش كامل نوسانات در اوج مصرف را دچار مشكل می‌كند. براین اساس برای استمرار گازرسانی كشورهای بزرگ دارنده ذخایر گاز، با استفاده از مخازن زیرزمینی طبیعی، مخازن ذخیره‌ای را در نقاط مختلف نزدیك به مبادی مصرف گاز تعبیه كرده‌اند. در حال حاضر تقریباً 600 مخزن ذخیره‌سازی گاز طبیعی با مجموع ظرفیت 331 میلیارد مترمکعب گاز در سراسر جهان وجود دارد كه آمریكا با 385 مخزن و با ظرفیت ذخیره‌سازی 121 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی 35 درصد ذخیره‌سازی گاز جهان را در اختیار دارد و ایران با افتتاح نخستین مخزن ذخیره‌سازی گاز طبیعی در سراجه قم در بین 33 كشور دارای این تكنولوژی، در رده 19 جهان قرارگرفته است. در كشور ایران با توجه به استانداردهای جهانی باید معادل 10 تا 15 درصد گاز مصرفی برای ذخیره‌سازی گاز طبیعی به‌ویژه در نزدیكی مبادی بزرگ مصرف گاز ظرفیت ایجاد كرد.
• فاز اول نخستین پروژه ذخیره‌سازی گاز در مخزن سراجه در سال 1391 به‌طور كامل در مدار بهره‌برداری قرار گرفت و تزریق گاز در آن در ماه‌های گرم سال‌های 92-1390 انجام شد. همزمان با شروع نخستین روزهای زمستان سال 1392 با راه‌اندازی بخش دوم از فاز نخست مجتمع پالایشگاهی و ذخیره‌سازی گاز طبیعی شهید فهمیده سراجه قم، فرآورش روزانه 7 میلیون مترمکعب گاز محقق شد. بهره‌برداری از این فاز در سال 1394 نیز ادامه داشته است. بدین ترتیب به‌طور متوسط از آبان ماه سال 1394 روزانه نزدیك به 7 میلیون مترمکعب از گاز ذخیره شده در مخزن سراجه قم دریافت و پس‌ازآنجام مراحل نم‌زدایی جهت پشتیبانی از منابع تأمین گاز موردنیاز مشتركان به خط لوله سراسری تحویل گردید كه هرچند با توجه به حجم عظیم تولید گاز دركشور این میزان برداشت ناچیز است ولی تحقق آن به دلیل مصرف بالا و نیاز شدید به گاز در شرایط روزهای سرد زمستان موثر بوده است. شایان ذكر است كه طرح ذخیره‌سازی گاز طبیعی سراجه قم این امكان را برای صنعت نفت و گاز فراهم ساخت تا تخلیه 13میلیون بشكه میعانات گازی با ارزش فراهم شود و از متروكه كردن تاسیسات و چاه‌های موجود منطقه كه هزینه‌های زیادی برای آن‌ها صورت گرفته جلوگیری گردد.
• اواخر سال 1389 طرح احداث دومین مخزن ذخیره‌سازی گاز در شوریجه استان خراسان رضوی آغاز شد كه این طرح در سال 1393 در دو فاز 2/4 میلیارد مترمکعبی به پایان رسید. در همین راستا در سال 1392، 11 حلقه چاه در این میدان حفر شده بود كه 5 حلقه چاه این مخزن آماده برای تزریق گاز می‌باشد. ظرفیت فعلی این مخزن برای تزریق گاز 10 میلیون مترمکعب در روز است كه در فاز دوم به 20 و در فاز سوم به 40 میلیون مترمکعب در روز خواهد رسید. در كنار این مخزن ذخیره، پالایشگاهی به ظرفیت 20 میلیون مترمکعب در روز احداث شده كه در شرایط حساس،كمبود گاز در مناطق شرقی و شمالی كشور را جبران می‌كند. ذخیره‌سازی در این مخزن در سال 1395 به حجم 1113 میلیون مترمکعب (تزریق) انجام شد. ظرفیت ذخیره‌سازی گاز در این مخزن 4 میلیارد و 800 میلیون مترمکعب است كه در فاز نخست امكان ذخیره‌سازی 2 میلیارد و 400 میلیون مترمکعب گاز فراهم گردید.
با راه‌اندازی این مخزن كه یك مخزن تخلیه شده است، رتبه ایران در عملیات ذخیره‌سازی گاز بین 36 كشور جهان به مقام پنجم ارتقاء خواهد یافت.
آخرین وضعیت عملیاتی مخازن ذخیره سراجه و شوریجه در سال 1395 در جدول 7-6 ارایه شده است.

با توجه به قرار گرفتن مخازن سراجه و شوریجه در نزدیكی مراكز ثقل مصرف گاز در شمال و شمال شرق كشور، نقش پررنگی در اوج سایی مصرف در ماه های سرد سال ایفا می‌کنند.
• شناسایی و غربالگری میادین غرب ایران به‌منظور تبدیل مخازن ذخیره‌سازی گاز پایان یافت و یك مخزن جدید به نام مخزن ذخیره گاز در گنبد نمكی در نصرآباد كاشان در منطقه كشف و شناسایی شده است. طرح ذخیره‌سازی گاز در گنبد نمكی نصرآباد در سه فاز تعریف‌شده كه فاز نخست آن شامل كشف و بررسی پایان یافته و دیگر مراحل كه مربوط به نصب تاسیسات و تكمیل آن‌ها می‌باشد. این مخزن به مساحت 125 كیلومتر مربع در امتداد شمال غربی به جنوب شرقی به طول تقریبی 12/6 كیلومتر و عرض تقریبی 11/5 كیلومتر واقع شده و با بهره‌برداری از آن دو میلیارد مترمکعب به ظرفیت ذخیره‌سازی گاز كشور افزوده می‌شود. در پایان سال 1395 پیشرفت فیزیكی توسعه مخزن ذخیره گاز نصرآباد به 61/08 رسیده است و تا عمق 475 متر حفاری انجام شده است.
• شناسایی و غربالگری میادین غرب كارون برای ذخیره‌سازی گاز پایان یافته و در این مطالعات اطلاعات 220 مخزن آنالیز و مورد ارزیابی قرارگرفته است. شایان ذكر است كه بر اساس سیاست‌های اعلام‌شده وزارت نفت در جهت پیشبرد پروژه‌های مخازن ذخیره‌سازی گاز برای نخستین بار مجوز عقد قراردادهای BOT به‌صورت 20 تا 25 ساله با سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی فراهم شده است.
• در مورد میدان ذخیره‌سازی گاز یورتشا مدل مالی و موارد حقوقی بمنظور انجام مناقصه توسط كمیته‌های مربوطه در دست اقدام می‌باشد. طرح ذخیره‌سازی گاز طبیعی یورتشای ورامین قرار است به‌صورت BOT به بخش خصوصی واگذار شود.
• امكان‌سنجی ذخیره گاز در میدان ذخیره قزل تپه انجام شده است. عملیات ساخت راه‌های دسترسی سلر و جایگاه تأسیسات چاه ارزیابی و به پیمانكار ابلاغ گردیده است و تجهیز كارگاه در مرحله انجام قرار دارد.
• شرکت ذخیره‌سازی گاز طبیعی 7 مخزن را برای اجرای ذخیره سازی گاز طبیعی به وزارت نفت پیشنهاد داده است که در حال حاضر با واگذاری سه مخزن به شرکت ذخیره سازی گاز طبیعی جهت مطالعه و بررسی‌های پیش امکان سنجی و امکان سنجی موافقت شده و این سه مخزن عبارتند از مخازن باباقیر، بانکول و امام حسن که در غرب کشور، استانهای ایلام و کرمانشاه واقع شده‌اند.

3-7 ذخیره برق

در سال 1395 با نصب واحدهای نیروگاهی جدید، قدرت نامی نیروگاه‌ها به 76428 مگاوات رسید. بر این اساس، میانگین قدرت عملی نیروگاه‌ها 66598 مگاوات و قدرت عملی نیروگاه‌ها در زمان اوج 59156 مگاوات گزارش گردیده كه بدین‌ترتیب با توجه به حداکثر نیاز مصرف اصلاح شده همزمان (53198 مگاوات)، به‌طور كلی ذخیره برق نیروگاهی قابل ملاحظه بوده است.
جدول 7-7 و نمودار 7-1 تغییرات بار تامین شده همزمان با حداكثر نیاز مصرف و حداكثر نیاز مصرف اصلاح شده همزمان را در دوره 95-1385نشان می‌دهد.

 

چنانكه از جدول و نمودار فوق مشهود است، در دوره 95-1385 به استثنای سال 1387 كه بار تأمین شده همزمان با حداكثر نیاز مصرف و حداكثر نیاز مصرف اصلاح شده همزمان به‌ علت خشكسالی و عدم امكان بهره‌برداری مطلوب از نیروگاه‌های آبی تفاوت فاحشی داشته، در بقیه سال‌ها تفاوت چندان زیاد نبوده، به‌طوری‌كه اختلاف در برخی از سال‌ها حداكثر به 2000 مگاوات رسیده و در سال‌های 1388 الی 1395 به جز سال 1389، 1393، 1394 و 1395 كه اختلاف بین این دو عامل ناچیز بوده در بقیه سال‌ها کاملاً تطابق داشته كه به‌طوركلی نمایانگر وضع نسبتاً مطلوب برق‌رسانی به كشور بوده است.

1-3-7 پیك بار همزمان

بر طبق تعریف، در یك سیستم برق کاملاً پیوسته، حداكثر بار همزمان از مجموع بار مناطق در لحظة حداكثر بار سیستم به مگاوات، به‌دست می‌آید. تغییرات حداكثر بار همزمان ماهیانة شبكة سراسری در سال 1395 به‌همراه ساعات وقوع و تعداد اتفاق آن‌ها و همچنین روند تغییرات سوخت مصرفی ماهیانة نیروگاه‌ها در مقایسه با پیك بار همزمان شبكه در سال 1395 در جداول 7-8 و 7-10 و نمودار 7-2 نشان داده‌شده است.

 

چنانكه از جداول و نمودار فوق مشهود است در سال 1395 حداكثر و حداقل بار همزمان به ترتیب با مقدار 53041 مگاوات در ساعت 14:50تیر ماه و ساعت 20:48فروردین ماه با 32581 مگاوات است. از تجزیه و تحلیل ارقام ماهیانه چنین نتیجه می‌شود كه در سال 1395حداكثر پیك ماهیانه در دو ماهه اول فصل تابستان اغلب در محدوده ساعت 15 بوده است.

2-3-7 فصول عادی مصرف

روند تغییرات “حداكثر توان تولید شده همزمان” در شبكه سراسری و خارج از شبكه وزارت نیرو در كل كشور در فصول مختلف و ماه اوج بار در دورة زمانی 95-1385 در جدول 7-11و نمودار 7-3 نشان داده‌شده است.
جدول 7-10 و نمودار 7-3 نشان می‌دهند كه در هر سال به ترتیب توان تولید شده همزمان، در فصل تابستان با بیشترین و فصل زمستان با كمترین مقدار، به ترتیب اغلب با زمان وقوع مردادماه، دی و اسفندماه روبرو می‌باشد درحالی‌که مقدار توان تولید شده همزمان، در فصول بهار و پاییز در محدودة میان دو فصل تابستان و زمستان به ترتیب با زمان وقوع خرداد و مهر قرار می‌گیرند. بدین‌ترتیب فصول بهار و پاییز را می‌توان به‌عنوان فصول عادی بار در نظر گرفت.